Afbeeldingen maken een artikel pas echt af
Naast foto’s van voorwerpen die je zelf maakt, zijn er zeer veel afbeeldingen op internet te vinden. Zowel het zoeken als de bruikbaarheid in termen van geschiktheid en van toestemming verdienen aandacht. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de toestemming om een afbeelding te gebruiken. De redactie plaatst namelijk uitsluitend beeldmateriaal dat vrij van auteursrecht is of waarvoor zij toestemming heeft om het te plaatsen.
De geschiktheid van het beeldmateriaal komt ter sprake in het hoofdstuk De kwaliteit van het beeldmateriaal.
Ad.1 Beeldmateriaal uit boeken
Afbeeldingen uit boeken zijn alleen vrij van auteursrecht
– als het boek meer dan 70 jaar geleden uitgegeven is. Let wel: bij heruitgegeven boeken geldt de nieuwe datum van uitgave
– als schriftelijk toestemming van de auteur is verkregen.
Een afbeelding uit een boek kan wel gebruikt worden om verder te zoeken naar rechtenvrije afbeeldingen of als basis dienen voor een aanvraag voor toestemming.
Ad.2 Beeldmateriaal van internet
Alle afbeeldingen die je op internet vindt, zijn onderhevig aan copyright. Het doet er daarbij niet toe of het er bij staat of niet. Het gebruik van een afbeelding van internet in ons tijdschrift kan alleen als:
- Je expliciet toestemming hebt gekregen van de copyrighthouder (fotograaf). Houdt er rekening mee dat dit vaak met kosten gepaard gaat en dat het aanvragen vaak vele weken in beslag neemt (vele musea hebben dit uitbesteedt aan commerciële bedrijven met bijpassende tarieven!).
- Je zoekt naar afbeeldingen waarvan de rechten verlopen zijn. Dit is het geval bij afbeeldingen uit digitale boeken van meer dan 70 jaar oud (boeken op de site Archive.org kunnen zowel in pdf formaat als in JP2 worden gedownload. Dit laatste geeft betere resultaten bij het overnemen van een foto. Omdat het downloaden vaak lang duurt en de JP2 bewerkt moeten worden, is het handig om dit aan de beeldredacteur over te laten. Ook andere sites met digitale boeken hebben af en toe de mogelijkheid om pagina’s in een zwaarder afbeeldingsformaat te downloaden).
- Je zoekt naar afbeeldingen waaraan de zogenaamde Creative Commons aanduiding is gegeven (zie de uitleg bij ad 3) of die de aanduiding Public Domain hebben (zie uitleg bij ad 4)
- Je kleine afbeeldingen kiest, die de tekst ondersteunen doordat er bespreking, kritiek of beoordeling plaatsvindt. Dit valt onder het zogenaamde citaatrecht (zie de uitleg bij ad 5)
- Je een afbeelding kiest, die valt onder het Amerikaanse ‘fair use’ (zie de uitleg bij ad 6)
- Je gebruik maakt van afbeeldingen uit de musea die afbeeldingen ter beschikking stellen
- Je via de redactie aan afbeeldingen bent gekomen.
Ad 3. De Creative Commons aanduiding
Creative Commons biedt auteurs en alle andere creatieve makers de vrijheid om op een flexibele manier met hun auteursrechten om te gaan. Met een keuze uit zes (gratis) beschikbare standaardlicenties bepaalt de auteursrechthebbende in welke mate zijn of haar werk verder verspreid mag worden en onder welke voorwaarden dit mag.
Met een Creative Commons-licentie behoud de rechthebbende al zijn rechten, maar geeft aan anderen toestemming om zijn werk te verspreiden, met anderen te delen of bij sommige licenties ook om het werk te bewerken.
Het aanbieden van werk onder een Creative Commons-licentie betekent niet dat de rechthebbende zijn auteursrechten opgeeft. Zonder een Creative Commons-licentie zou iedereen expliciet toestemming aan de rechthebbende moeten vragen voor elk gebruik van zijn werk. Met een Creative Commons-licentie kan in een keer aan iedereen duidelijk gemaakt worden onder welke voorwaarden ze het werk mogen gebruiken zonder dat er telkens toestemming nodig is.
Creative Commons-licenties worden opgebouwd rond vier bouwstenen. Deze bouwstenen stellen vier gebruiksvoorwaarden voor die gecombineerd kunnen worden tot zes verschillende licenties.
Dit zijn de vier bouwstenen van de licenties:
Naamsvermelding. Rechthebbende staat anderen toe om het werk waar hij auteursrecht op heeft te kopiëren, distribueren, vertonen, en op te voeren, en om afgeleid materiaal te maken dat op zijn werk gebaseerd is – maar uitsluitend als rechthebbende vermeld wordt als maker.
Niet-commercieel. Anderen mogen het werk van rechthebbende kopiëren, vertonen, distribueren en opvoeren, alsmede materiaal wat op zijn werk gebaseerd is, mits het niet voor commerciële doeleinden gebruikt wordt.
Geen Afgeleide Werken. Anderen mogen het werk van rechthebbende kopiëren, distribueren, vertonen en opvoeren mits het werk in de originele staat blijft. Het is niet toegestaan dat anderen het werk gebruiken als basis voor nieuw materiaal.
Gelijk Delen. Rechthebbende staat anderen toe om van zijn werk afgeleid materiaal te maken onder de voorwaarde dat zij het onder dezelfde licentie vrijgeven als het originele werk.
De Naamsvermelding voorwaarde is een verplicht onderdeel van elke licentie en Gelijk Delen en Geen Afgeleide Werken zijn niet-compatibel in eenzelfde licentie. Hierdoor zijn er uiteindelijk zes verschillende combinaties mogelijk.
Naast de eigenlijke licenties bestaan er ook nog twee andere tools, namelijk de CC0 publieke domein dedicatie en de Public Domain Mark. Dit zijn geen licenties, maar manieren om duidelijk te maken dat auteursrechthebbende volledig afstand van zijn auteursrecht wil doen of dat het om een werk gaat waar geen auteursrecht (meer) op rust.
Ad 4. Public domain
De ‘public domain’ aanduiding betekent vrij van auteursrechten en geldt in de regel 70 jaar na het overlijden van de rechthebbende of 70 jaar na publicatie.
Let op dat gaat in op 1 januari volgend op het jaar van overlijden van de fotograaf/tekenaar of publicatie van het boek of tijdschrift.
Ad 5. Het citaatrecht
Op grond van het citaatrecht mag een relevant deel van een werk van iemand anders worden overgenomen – met bronvermelding. Dit mag bijvoorbeeld voor een aankondiging, bespreking, kritiek of beoordeling. Hoewel de meeste citaten uitsluitend tekst bevatten, is het ook toegestaan om te citeren uit een visueel werk, zoals een foto, tekening, schilderij of zelfs een film. De regels voor beeldcitaat zijn niet anders dan die voor andere citaten.
Dat wil niet zeggen dat elk hergebruik van een plaatje een toegestaan citaat is. Het beeld moet echt worden overgenomen, omdat het nodig is bij de bespreking, kritiek of recensie. Het is niet strikt nodig dat het beeld zelf wordt besproken, maar het beeld moet wel een duidelijk functioneel verband hebben met het werk waarin het wordt gebruikt. Bij een artikel over molens een willekeurige afbeelding van een molen tonen is geen beeldcitaat. Een goed voorbeeld is de omslag van een boek in klein formaat opnemen bij een boekbespreking.
Ad 6. Fair use
Fair use is een begrip uit de Amerikaanse auteursrechtenwetgeving. Fair use maakt het mogelijk om werken waarop beperkt auteursrecht geclaimd wordt toch onder bepaalde voorwaarden te mogen gebruiken. Het Amerikaanse begrip ‘fair use’ is te vergelijken met het Nederlandse begrip ‘citaatrecht’, maar het citaatrecht is (veel) beperkter dan ‘fair use’. Omdat het aan de gebruiker is te oordelen of het gebruik is toegestaan, wil de redactie slechts bij hoge uitzondering van ‘fair use’ gebruik maken.
Ad 7. Vrije foto’s uit musea
Inmiddels heb ik als beeldredacteur een 30-tal musea wereldwijd verzameld waar afbeeldingen voor rechtenvrij gebruik zijn te vinden. Bij voorkeur gebruiken we afbeeldingen van het Wereldmuseum in Nederland, gevolgd door de vaak goede foto’s en uitgebreide databank van het British Museum.
Diverse musea hebben voorwerpen op Wikimedia staan. Deze zijn niet altijd groot genoeg om te gebruiken.
De beeldredacteur kan helpen bij het vinden van dergelijke afbeeldingen.
Let op: vermeld altijd de herkomst van de afbeelding door het webadres te kopiëren, zodat later bij plaatsing van het beeldmateriaal de bron vermeld kan worden.
Het aanvragen van beeldmateriaal
In principe zorgt de auteur er zelf voor dat hij toestemming heeft om beeldmateriaal te gebruiken. De redactie kan hierbij helpen.
De ervaring leert dat een aanvraag dikwijls niet wordt beantwoord (dat geldt zowel voor musea, uitgevers als fotografen), het antwoord lange tijd op zich laat wachten en dat er flink betaald moet worden. Het blijft altijd de moeite waard om het te proberen, recentelijk zijn er prettige ervaringen met het AfricaMuseum Tervuren en met sommige uitgevers.
Let op: stuur de toestemming door naar de beeldredacteur.
Foto’s aankopen
De redactie koopt in principe geen fotorechten. Er is een heel beperkt budget waardoor het mogelijk is bij hoge uitzondering een foto, die echt noodzakelijk is en waarvoor geen rechtenvrij alternatief te vinden is, aangekocht kan worden. We zoeken dan in beeldbanken die een laag tarief hanteren zoals IStock. Veel online databanken hanteren hoge tarieven die vaak afhankelijk zijn van de oplage, het formaat dat de foto in het blad krijgt en de pagina (binnen dan wel cover) waar de foto geplaatst wordt. Vaak is er ook een termijn aan gebonden zodat we het blad niet op onze internetpagina kunnen plaatsten. We beperken ons dus tot de databanken met een tarief van 10 tot 50 euro.
Weergaven: 217